Door Robert-Jan van Amstel, PKN-predikant GK Putten (Gld.)
Grunberg brengt in dat essay de filosoof Friedrich Nietzsche voor het voetlicht met een van diens bekendste woorden: “God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood! Hoe troosten we ons, moordenaars aller moordenaars?” Grunberg vult aan, dat deze dood van God geen finale is. Want, “zolang wij mensen er zijn, hebben we oude goden vermoord en er nieuwe goden voor in de plaats gesteld, die ons moesten brengen wat de oude niet hadden gebracht: verlossing, het liefst niet pas in het volgende leven.”
Dan volgen enkele zinnen die mij verder op scherp zetten: “De goden die de balans tussen omzien naar een geïdealiseerd verleden en verlossing in een nabije toekomst, tussen melancholie en hoop, het best beheersten, hielden onze aandacht het langst vast. Niets echter is dodelijker voor de goden dan de heilsverwachting die de mensen op hen projecteren.” Goden die niets terecht brengen van de verwachting bij mensen op vernieuwing of redding, raken hun klandizie kwijt.
Verslapte aandacht
Na het lezen van deze kernachtige woorden, trok ik een voorzichtige conclusie: verslapte aandacht van de kerkganger/gelovige voor God versterkt de kerkverlating. Als je aandacht voor iets of iemand afneemt, dan zoek je wat anders op. Kijk maar hoe je struint op Instagram of Twitter of Snapchat of zapt langs de seriële tv-kanalen. De aandacht van de kerkganger verslapt, als het object van de belangstelling, in dezen God, geen initiatief toont om de aandacht vast te houden.
Marduk en Baäl
Ik probeer wat verder door te denken op die kernachtige zinnen van Grunberg. De geschiedenis kent zeker die momenten dat de oude goden worden vermoord en nieuwe in de plaats komen. Springlevende goden in Bijbelse tijden zoals Marduk en Baäl, daar horen we nu niets meer van. De oude deden niet wat ze deden, namelijk verlossing brengen.
Bevrijding
De grote rode draad in de Bijbel is de belofte van het goede land na bevrijding uit een slavenbestaan of donkere tijden of de dood zelf. De bevrijding uit Egypte en het binnengaan van het beloofde land is een ijkpunt in de Schrift. De gehele geschiedenis die dan volgt met alle zegen en vloek, met het trouw en ontrouw zijn aan God, wordt steeds herijkt aan het verbond dat God met zijn volk Israël heeft gesloten.
De melancholie naar een geïdealiseerde wereld (denk aan: “het land vloeiende van melk en honing”) blijft sterk aanwezig bij het volk. Koningen zoals de Babylonische Nebukadnessar hielden met grof geweld huis in het land van Israël. Omdat de ene koning door de andere werd opgevolgd en de vijandelijkheden bleven bestaan, groeide in het volk van Israël het verlangen dat God uiteindelijk zélf recht zal doen in het eschaton, de doorbraak van God in een messias die alle troep zal opruimen. God zal regeren en de andere goden worden vermoord; weggedrukt in de vergetelheid.
Jezus bleef aandacht vragen
Dit verlangen naar een nieuwe wereld kreeg in Jezus Christus, als jood geboren en bekend met die visioenen van bevrijding en Gods nieuwe Rijk, een gezicht. Hij bleef de aandacht voor God benadrukken. Dus geen verslapping, zelfs niet toen Hij zélf stierf aan een kruis en weer opstond. De hoop op nieuw, hersteld leven laat zich niet kisten in een donker graf. Geloof en liefde blijven beresterk, dwars door alle dood heen. Ook als ik de verhalen nu lees in de kerkdienst of in eigen tijd of uitleg voor jonge tot oude mensen, wordt mijn aandacht gevoed en versterkt.
Deze God heeft dus met deze heilsverwachting zeer lang de aandacht vast kunnen houden van de mensheid. Het verlangen naar hoe het vroeger was (een ideale wereld) en de hoop dat het op korte termijn anders wordt, kon lang zo blijven bestaan. Echter, Nietzsche zag het zelf al: deze God van de christenen redt het niet. Hij is gedood door de mens omdat ook deze god niet onze aandacht kan vasthouden.
Kerk anno nu
Wat zie ik in de kerk anno nu gebeuren? Inmiddels heb ik als PKN-predikant diverse gemeentes mogen dienen in dorp en stad. In de stad is de PKN marginaal geworden. In steeds meer dorpen is dit proces aan de gang of gaat het gebeuren: de aandacht van menig gelovige en kerkganger verslapt versneld. God is onze aandacht kwijt, omdat Hij niet de aandacht weet te trekken. Waarom zou je je tijd besteden aan iets dat niets oplevert of je aandacht erbij houdt?
Geduld
Ik kan nu gaan roepen als een noodkreet-in-gebedsvorm: “God, wat let U om onze aandacht te vangen? Waarom laat U zich doden door de groeiende onverschilligheid en desinteresse van de mens?” Ik weet wat Hij zal zeggen, dat Hij zo vaak de aandacht heeft gevraagd. Dat Hij zelfs zijn Zoon heeft gegeven in de handen van mensen. Blijkbaar kunnen we er niet mee omgaan. Hij vraagt mijn aandacht voor een Bijbelwoord in 2 Petrus 3, vers 9: “De Heer is niet traag met het nakomen van zijn belofte, zoals sommigen menen; Hij heeft alleen maar geduld met u, omdat Hij wil dat iedereen tot inkeer komt en niemand verloren gaat.”
Is dat de een remedie tegen kerkverlating om als Kerk geduld te hebben zoals God dat heeft? Want geduld is een oefening in aandacht hebben en houden. Geduld is nogal schaars.