Door dr. Jan Dirk Wassenaar
Hij komt niet uit de grote stad.
Hij wordt niet in de koningsburcht geboren.
Je zult zijn naam niet in paleizen horen.
Waar zie je hem? In Betlehem,
dat kleine gat waar David zat.
Hij komt niet uit de grote stad.
Wat wel kan (Johan Remkes)
‘Er is een groeiende kloof tussen Randstad en landelijk gebied én tussen stad en platteland. (…) Dit gevoel is moeilijk goed op papier te krijgen. In essentie zie ik dat mensen elkaar de afgelopen jaren steeds minder zijn gaan begrijpen. Zeker in het landelijk gebied wordt ervaren dat het op veel dossiers moet opdraaien voor problemen die vooral de stad ervaart. Mensen ervaren een groeiend verschil in culturele waarden, in economische positie en in kansen. Ze zien belangrijke voorzieningen verdwijnen. Dat zit bijvoorbeeld in het sluiten van de laatste school, in het weghalen van bushaltes en het verdwijnen van de laatste pinautomaten. Er is angst voor leegloop van het platteland, een gevoel dat ook ondersteund wordt door mensen die daadwerkelijk weggaan. Er is te weinig gevoel dat ‘Den Haag’ echt begrijpt wat daar speelt, dat er vooral over en niet met hen gesproken wordt en soms ook dat ze bewust klein worden gehouden. Dat gevoel verschilt natuurlijk van mens tot mens, maar het is mij in het algemeen duidelijk dat er sprake is van groeiende afstand tussen Randstad en landelijk gebied én tussen stad en platteland.’
De stad van de mens (Harvey Cox)
In 1965 publiceerde de protestantse Amerikaanse theoloog Harvey Cox zijn eerste boek, dat meteen een bestseller werd. Titel: ‘The Secular City’. In het Nederlands: ‘De stad van de mens’. Cox was een representant van een belangrijke stroming in de theologie, die werd gekenmerkt door vooruitgangsgeloof. Volgens Cox heeft de mensheid zich ontwikkeld van stamverbanden naar kosmopolitisme, en wel via stadsculturen. In dat kosmopolitisme neemt de mens zelf zijn verantwoordelijkheid voor het maken van de hemel op aarde. Cox noemde dat ‘secularisatie’, wat bij hem een positief begrip was. (De latere bevrijdingstheologie met haar kielzog politieke prediking in de jaren ’70 is sterk door hem beïnvloed.)
De grote stad (Jacques Ellul)
In 1975 kwam het boek Sans feu ni lieu. Signification biblique de la Grande Ville van Jacques Ellul uit. Het werd een theologische klassieker. In 2020 verscheen de Nederlandse vertaling De grote stad. Een bijbels perspectief. Het boek geeft een bijbelse visie op de stad en de machten die daarachter schuilgaan. De stad blijkt het symbool te zijn van de rebellie tegen God: van Kaïn, de eerste stedenbouwer, tot het grote Babylon in Openbaring, dat de volken tot onrecht verleidt. De mens verkiest zijn eigen systemen boven de vrijheid die God voor ogen had. Dit inzicht roept de vraag op of vooruitgangsdenken wel zo vredelievend is. De grote stad is voor velen een symbool van vooruitgang en bevrijding. Dat is naïef, vindt Jacques Ellul. De stad is niet zomaar een plek met veel gebouwen en mensen. Het is een systeem waarin machten als geld en techniek domineren; en die bedreigen onze vrijheid juist. Fatalistisch is Ellul zeker niet. God kiest uiteindelijk een stad om in te wonen, als teken van onze redding. Die redding mondt uit in een nieuw Jeruzalem – ook een stad, maar dan anders…
Jezus uit Betlehem
In de inleidende alinea van dit artikel citeerde ik ‘Hij komt niet uit de grote stad’. De zin komt uit een lied van Karel Deurloo, waarin Micha 5: 1 doorklinkt: ‘Uit jou, Betlehem in Efrata, te klein om tot Juda’s geslachten te behoren, uit jou komt iemand voort die voor mij uit Israël zal heersen.’
Er is een oud lied waarin de tegenstelling tot ‘de stad’ (en wel Jeruzalem) nog sterker wordt aangezet: Gezang 131: 1 en 2
O zalig, heilig Bethlehem,
o onder duizend uitverkoren,
vereerd boven Jeruzalem,
want Jezus is in u geboren.
O Bethlehem, klein-grote stad,
klein van begrijp [= omvang], maar groot van waarde,
gij zijt het allereêlste vat
en de allerrijkste stad der aarde.
Er is enige bijbelse grond voor die tegenstelling: in het verhaal over ‘de wijzen uit het Oosten’ klinkt de tegenstelling tussen Betlehem en Jeruzalem door. Ondertussen moeten we maar niet vergeten dat het God uiteindelijke om de hele wereld gaat. Dat is Zijn kosmopolitisme. ‘Want God had de wereld [Grieks: ‘kosmos’] zo lief dat hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft.’ (Johannes 3: 16)