Door ds. Annelieke Warnar
Vermeer (1632-1675) is een kunstschilder uit de Gouden Eeuw, opgegroeid in een calvinistisch gezin, maar in 1953 rooms-katholiek geworden om met zijn vrouw, Catharina Bolnes, te kunnen trouwen. Zijn vroege werken zijn genrestukken, Bijbelse taferelen of mythologische stukken. Dit genre stond in de 17e eeuw in hoog aanzien. Rond 1656 is een ommezwaai in zijn werk te zien. Het meisje met de parel, Het melkmeisje, De kantwerkster: de thema’s van zijn schilderijen zijn niet langer typisch religieus of mythologisch, maar worden huiselijke en alledaagse taferelen. Op deze schilderijen zijn opvallend veel vrouwen te zien. Vermeer schilderde maar een enkele man: De geograaf en De astronoom.
Opdrachtgevers
Met de publiciteit rond deze tentoonstelling kwam ook een nieuwe informatie over Vermeer naar buiten, of eigenlijk over zijn opdrachtgevers. Niet langer wordt gedacht de Pieter van Ruijven de voornaamste koper en opdrachtgever was, maar zijn echtgenote, Maria de Knuijt. Het echtpaar kocht 21 schilderijen van Vermeer aan op een veiling rond de tijd dat de onderwerpen van zijn schilderijen ook veranderden.
Het is goed mogelijk dat de verandering in thematiek samenhing met Maria de Knuijt als opdrachtgever: de koop van de 21 schilderijen gebeurt immers vlak na zijn verandering in thematiek. Daarbij zijn het stuk voor stuk schilderijen van vrouwen die binnenshuis bezig zijn met alledaagse dingen. De geleefde werkelijkheid wordt daar geschilderd, zoals die Maria de Knuijt zelf niet vreemd zal zijn geweest.
Religieuze thema’s Vermeer
Op de radio (De Nieuws BV – BNN VARA, vrijdag 10 februari) ging het over Vermeer, zijn opdrachtgever en de wisseling in het genre van Vermeers werken. Daar werd ook de suggestie gewekt dat Vermeers wisseling in thematiek een breder publiek zou aanspreken. Zijn religieuze schilderijen waren immers met name voor een religieus publiek interessant.
Deze argumentatie lijkt mij echter een anachronisme: we kijken dan teveel vanuit onze huidige tijdgeest en leggen dat op de tijdgeest van de 17e eeuw. Of men in de 17e eeuw daadwerkelijk religieuzer was dan nu, valt te betwijfelen, maar de kerk was wel veel meer alomtegenwoordig dan in onze 21e eeuw.
In de Gouden Eeuw werden volop religieuze schilderijen gemaakt én verkocht. Dit genre stond in veel hoger aanzien dan de portret- en de landschapschilderkunst. Vermeers tijdgenoot, Rembrandt van Rijn, schilderde juist veel religieuze taferelen, omdat hij in geldnood zat en die schilderijen goed kon verkopen.
Vrouw met weegschaal
Bovendien valt te betwijfelen of de werken van Vermeer daadwerkelijk zo weinig met religie van doen hebben. Een mooi voorbeeld daarvan is Vrouw met weegschaal, geschilderd tussen 1662-1665, dus al enige tijd na de eerder genoemde ommezwaai. De weegschaal in de handen van een vrouw is iconografisch vanouds verbonden met Vrouwe Justitia, Rechtvaardigheid, een van de vier kardinale deugden. Dit idee wordt versterkt door het interieur van het schilderij waar achter de vrouw prent van een Laatste Oordeel te zien is.
Heeft Vermeer echt de kardinale deugden geschilderd en daarmee toch een duidelijk religieus thema? Dat is de grote vraag. Zo op het eerste gezicht niet. Ook de virtuele tour op de website van het Rijksmuseum spreekt daar niet direct over.
Tegelijkertijd kunnen we de verwijzingen ook niet helemaal negeren of als toeval bestempelen. Uit Vermeers inventaris is gebleken dat hij in het bezit was van een Iconologia, een gids die toelichtte welke symbolen verwijzen naar bepaalde begrippen. Uit dezelfde jaren (1662-1665) als Vrouw met weegschaal stamt ook Vrouw met Parelsnoer. Zij kijkt in een spiegel, een attribuut dat iconografisch hoort bij Prudentia (Voorzichtigheid). Temperantia (Gematigdheid) heeft vaak een kan in haar hand, zoals bijvoorbeeld in Jonge vrouw met een waterkan. Fortitudo (Kracht/Moed) is minder duidelijk terug te vinden tussen de schilderijen.
Misschien heeft Vermeer nooit daadwerkelijk geprobeerd om alle vier de kardinale deugden te schilderen en kwamen deze de andere drie deugden min of meer toevallig op met als gemeenschappelijke grond de ‘innerlijke waarden’, zoals virtuele tour het beschrijft. In deze drie schilderijen zien we steeds het gevaar van de ijdelheid terug in de sieradenkistjes, tegenover het licht dat van God komt: een waarschuwing om je af te keren van de zonde, van ijdelheid en te richten op het licht en het afwegen van de goede keuzes.
Tot slot
Zo alledaags waren de taferelen van Vermeer niet. Het is ook geen toeval dat er zoveel vrouwen worden afgebeeld bij Vermeer. Zij staan symbool voor veel meer dan we op het eerste gezicht zien. Vermeer wist heel goed wat hij deed, zijn kennis van iconografie moet uitmuntend zijn geweest en waar hij dat niet in zijn tamelijk klassieke schildersopleiding heeft gekregen, was hij in het bezit van ten minste één iconografische gids. Zijn ommezwaai in de schilderkunst is op het eerste gezicht misschien groot. Wie zich verdiept moet mogelijk concluderen dat – hoewel subtieler – de religieuze thema’s ook in zijn late werk zeker aanwezig zijn.
Vrouw met weegschaal: https://www.rijksmuseum.nl/nl/stories/thema/vermeer/story/alle-vermeers-vrouw-met-weegschaal
Vrouw met parelsnoer: https://www.rijksmuseum.nl/nl/stories/thema/vermeer/story/alle-vermeers-vrouw-met-parelsnoer
Jonge vrouw met een waterkan: https://www.rijksmuseum.nl/nl/stories/thema/vermeer/story/alle-vermeers-jonge-vrouw-met-een-waterkan