Door dr. Jan Dirk Wassenaar
Anders dan voorheen het geval was, zal de al heel lang omstreden zinsnede ‘al van der Joden ‘er handen’ dan niet meer klinken. Het betreft een zwaarbevochten aanpassing van de tekst van het lied, op verzoek van rabbijn Lody van de Kamp (zie portretfoto). De bisschoppelijk vicaris Ronald Cornelissen, vertegenwoordigers van de parochie van Ootmarsum en van de Stichting tot bevordering en instandhouding van de paasgebruiken in Ootmarsum en zelfs de burgemeester van de gemeente Dinkelland zijn er bij betrokken geweest.
Jaren geleden heb ik onderzoek naar ‘Christus is opgestanden’ gedaan en daar een wetenschappelijke verhandeling aan gewijd (J.D.Th. Wassenaar, ‘Twents paaslied ‘Christus is opgestanden’ trotseert de eeuwen’, in: Jaarboek Twente 2010, p. 24-37.) Aanleiding: ik was het lied tegengekomen in het boek Groote Christelycke Zee-vaert van de hand van Adam Westerman, een van mijn voorgangers in het Friese stadje Workum – van het boek zijn tussen 1611 en 1743 meer dan veertig drukken verschenen. In die bestseller staat ‘al van de Martelaers handen’.
De versie bij Westerman riep bij mij de vraag op of ‘al van der Joden ‘er handen’ wel de oorspronkelijke versie is. In de eerste Nederlandse tekst van het lied, in het Suyverlijck boecxken van kort na 1570, staat ‘al van der martelijen allen’. Op Urk was ‘al van de Moordenaars handen’ in 1693 bekend.
In de uit 1938 daterende bundel Psalmen en gezangen voor den eredienst der Nederlandsche Hervormde Kerk is ‘Christus is opgestanden’ als Gezang 57 opgenomen. K.H. Heeroma stelt dat de tekst uit het Suyverlijck boecxken als uitgangspunt voor de bewerking heeft gediend, terwijl hij verder opmerkt: ‘De dichter van de moderne bewerking (Nijhoff?) wordt niet genoemd, de aangeboden tekst heet: ‘Nederlands Paaslied uit de 12de eeuw’.’ De eerste, minst veranderde strofe luidt:
Christus is opgestanden
uit de doodse banden!
Daarom willen wij vrolijk zijn:
Christus zal onze trooster zijn.
Halleluja!
Voor het Liedboek voor de kerken, dat in 1973 uitkwam, paste Heeroma de tekst aan. Hij was niet gelukkig met de eerste strofe uit het Suyverlijck boecxken. De tweede regel vond hij voor een twintigste-eeuwse gemeente moeilijk meer te zingen. Met de verwijzing naar de Joden in de Ootmarsumse versie was de dichter ook niet gelukkig. Hij besloot voor die van Urk te kiezen. De eerste strofe van Gezang 211 werd:
Christus is opgestanden
al uit der moordenaarshanden.
Dus willen wij allen vrolijk zijn,
Christus zal onze trooster zijn.
Kyrieleis.
Die versie staat ook in het Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (Lied 616).
Zoals gezegd, heeft niet alleen Van de Kamp grote moeite met de versie van ‘Christus is opgestanden’ met de zinsnede ‘al van der Joden ‘er handen’ geuit. Al veel vaker is daar discussie over geweest. Zo heeft een Amsterdamse advocate zich in 1967 geërgerd aan het feit dat de Joden de schuld voor de kruisiging van Jezus kregen. Toen werd ‘Joden’ veranderd in ‘mensen’. Echter: in de praktijk werd de oude tekst weer gezongen. Slechts één jaar stond de aangepaste versie op de ‘poasbreve’, het blaadje met de tekst van het lied.
Terug naar Pasen 2023 en later. Van de Kamp: ‘Hopelijk kan het oude gebruik van ‘vlöggeln’ in Ootmarsum nu tot in lengte van jaren doorgang vinden, zeker als oud ritueel gebruik, zonder die negatieve connotatie die heeft geleid tot de stappen waarvan wij vonden dat zij nodig waren.’ Overigens heeft een vertegenwoordiger van de genoemde Stichting opgemerkt dat in het stadje nooit sprake van Jodenhaat geweest zou zijn. Volgens hem was de Joodse gemeenschap geheel in die van Ootmarsum geïntegreerd.